قیام ۱۹ دی
|
| |
| زمان | ۱۹ دی ۱۳۵۶ش |
|---|---|
| دوره | محمدرضا پهلوی |
| مکان | قم |
| علت | انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه |
| نتایج | شتاب در روند انقلاب اسلامی ایران |
| تلفات | شش تن کشته و نه تن زخمی |
| واکنش‌ها | اعلامیه مراجع تقلید و گروه‌های ملی-مذهبی |
قیام ۱۹ دی تجمع و راهپیمایی مردم و طلابِ شهر قم در سال ۱۳۵۶ش، در اعتراض به انتشار مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات که در بخشی از آن مطالبی علیه امام خمینی بیان شده بود. این اعتراض از ۱۸ دی آغاز و تا ۲۰ دی به طول انجامید و اوج آن در ۱۹ دی رخ داد. قیام ۱۹ دی سرآغاز سلسه حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردم علیه نظام پادشاهی پهلوی دانسته شده که منجر به انقلاب اسلامی ایران شد.
زمینه اصلی این قیام، چاپ مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» بود. در این مقاله امام خمینی عامل ارتجاع (پسرفت) و مسئول خون‌های ریخته شده در واقعه پانزده خرداد شمرده شد. هدف از انتشار این مقاله را تخریب چهره امام خمینی دانسته‌اند. از دیگر زمینه‌ها و عوامل قیام ۱۹ دی، مرگ مشکوک سید مصطفی خمینی و همچنین فضای باز سیاسی دانسته شده که از اواسط سال ۱۳۵۵ش در ایران آغاز شده بود.
حرکت‌های اعتراضی مردم از ۱۸ دی آغاز و در عصر نوزدهم به خشونت کشیده شد و طبق آمار رسمی حکومت پهلوی شش تن کشته شدند. برخی مراجع تقلید و گروه‌های ملی و مذهبی کشتار معترضان را محکوم کردند. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز نیز به خشونت کشیده شده و ده‌ها نفر کشته شدند. برگزاری مراسم چهلمِ شهدایِ هر کدام از وقایع، سبب کشته‌شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌شد.
قیام ۱۹ دی را باعث تقویت جنبه اسلامی انقلاب و مطرح‌شدن امام خمینی به‌عنوان رهبر انقلاب اسلامی در مبارزه با حکومت پهلوی دانسته‌اند. پس از این واقعه، مخالفت با نظام پهلوی از گروه‌هایی خاص به توده مردم گسترش یافت و میان عالمان شیعه ایران وحدتی نِسبی برقرار شد. کتاب‌هایی مانند «جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی» و «حماسه ۱۹ دی قم ۱۳۵۶» در موضوع قیام ۱۹ دی منتشر شده است.
اهمیت و جایگاه
قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ش سرآغاز سلسله حرکت‌های اعتراض‌آمیز مردم ایران علیه نظام پادشاهی پهلوی بود، از این تظاهرات، به‌عنوان شروع مرحله‌ای جدید در نهضت اسلامی، و عامل شتاب در جریان انقلاب یاد شده است.
یکی از عوامل شتاب انقلاب پس از ۱۹ دی، مراسم‌ها و تظاهرات‌های پی‌درپی پس از واقعه ۱۹ دی دانسته شده است. مراسم چهلم شهدای قیام ۱۹ دی در تبریز و مراسم چهلم شهیدان واقعه تبریز در یزد، تهران، مشهد، اصفهان و شیراز برگزار شد. برگزاری مراسم چهلمِ هر کدام از وقایع، سبب کشته‌شدن شماری دیگر می‌شد و زمینه برای حوادث تازه‌ای در چهلم بعدی فراهم می‌گشت. پس از یک سال و یک ماه، در ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ش نظام پادشاهی پهلوی سقوط و انقلاب اسلامی پیروز شد.
۱۹ دی در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، «قیام خونین مردم قم» نامگذاری شده است. هر سال به مناسبت این روز، گروهی از مردم قم با سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران دیدار می‌کنند.
انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه
عامل اصلی قیام ۱۹ دی، انتشار مقاله‌ای با عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» در روزنامه اطلاعات بود. این مقاله به مناسبت روز کشف حجاب و نزدیکی سالگرد انقلاب سفید در ۱۷ دی ۱۳۵۶ش به چاپ رسید. نام نویسنده احمد رشیدی مطلق بود که آن را مستعار دانسته‌اند. به‌گفته سر آنتونی پارسونز، سفیر سابق انگلیس در ایران، با توجه به سلسله مراتب تصمیم‌گیری در حکومت پهلوی، تصمیم به نگارش و انتشار این مقاله از طرف شخص محمدرضا پهلوی یا ساواک (سازمان اطلاعات و امنیت کشور) یا هیئت دولت بوده است.
در این مقاله امام خمینی و مخالفانِ انقلاب سفید شاه، عوامل ارتجاع (مخالفت با تجدد جامعه و تمایل به اوضاع قدیمی) شمرده شده و امام خمینی مسئول خون‌های ریخته شده در واقعه پانزده خرداد دانسته شد. همچنین خمینی مردی ماجراجو ولی بی‌اعتقاد، وابسته به مراکز استعماری، جاه‌طلب و دنبال کسب شهرت خوانده شد.
هدف از این مقاله را تخریب چهره امام خمینی و ایجاد اختلاف میان روحانیان سنتی که درگیری کمتری با حکومت پهلوی داشتند و روحانیان مخالف حکومت پهلوی دانسته‌اند.
علاوه بر چاپ این مقاله، عوامل دیگری را نیز در شکل‌گیری این قیام تأثیرگذار دانسته‌اند: درگذشت مشکوک سید مصطفی خمینی فرزند امام خمینی حدود سه ماه قبل از قیام ۱۹ دی، در ۱ آبان ۱۳۵۶ش، در نجف که حامیان امام خمینی حکومت پهلوی را مسئول قتل مصطفی خمینی معرفی می‌کردند.
یکی دیگر از زمینه‌های قیام ۱۹ دی را فضای باز سیاسی دانسته‌اند که شامل آزادی شماری از زندانیان سیاسی و آزادی عمل بیشتر سخنرانان دینی می‌شد.
شرح واقعه
اوج قیام ۱۹ دی عصر ۱۹ دی ۱۳۵۶ش در قم رخ داد. معترضان شامل طلاب و بازاریان قم و نیز گروهی از بازاریان و دانشگاهیان تهران بودند. حسین نوری همدانی که در آن زمان یکی از مدرسان و مجتهدان قم بود، در منزل خود برای معترضان سخنرانی کرد. جمعیت حاضر پس از سخنرانی به سمت چهارراه بیمارستان (چهارراه شهدای کنونی) حرکت کردند؛ شعارهای معترضان «مرگ بر حکومت یزیدی» و «درود بر خمینی» بود. پس از آن میان تظاهرکنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد. در نزدیکی چهارراه بیمارستان تیراندازی شد و شماری از تظاهرکنندگان کشته و زخمی شدند.
سید حسین موسوی تبریزی فعال سیاسی ضد حکومت پهلوی، از دست‌اندرکاران وقایع ۱۹ دی شمرده شده است. او در شب ۱۷ دی ۱۳۵۶ش، شماری از مجتهدان حوزه علمیه قم را در خانه حسین نوری همدانی گرد آورد. آنها در اعتراض به انتشار مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه، تصمیم به تعطیلی حوزه علمیه قم در ۱۸ دی گرفتند. این تصمیم به مراجع تقلید وقت اعلام شد. روز ۱۸ دی درس‌های حوزه علمیه قم تعطیل شد و طلاب به منازل برخی مراجع تقلید رفتند و آنها در جمع طلاب سخنرانی کردند.
بازاریان قم در صبح ۱۹ دی، اعلامیه‌ای در حمایت از حوزه و مرجعیت امام خمینی صادر کرده و بازار را تعطیل کردند. حرکت بازاریان به‌سمت حرم حضرت معصومه(س) و همراهی طلاب با آنان، باعث تعطیلی درس‌های حوزه در این روز نیز شد. تظاهرکنندگان به خانه برخی مراجع تقلید و مجتهدان وقت رفتند و آنها برای تظاهرکنندگان سخنرانی کردند. روز ۲۰ دی نیز گروهی از مردم در منزل سید محمدرضا گلپایگانی، مرجع تقلید، تجمع کردند که با حضور پلیس به درگیری و خشونت کشیده شد.
آمار جمعیت، کشته و زخمی‌ها
بر اساس گزارش ساواک، شمار تظاهرکنندگان حدود ده هزار نفر بوده است. روزنامه اطلاعات در ۲۰ دی، تعداد کشته‌شدگان را شش تن و شمار زخمی‌ها را نُه تن گزارش کرده است. به‌گفته سید حسین موسوی تبریزی از دست‌اندرکاران تظاهرات نیز، شمار مجموع شهیدان و مجروحان پانزده تن بوده است. البته در منابع غیررسمی، از «گروه زیادی» «هفتاد تا سیصد» و «ده‌ها» شهید سخن گفته شده است. بیشتر شهیدان واقعه ۱۹ دی در قبرستان بقیع قم دفن شدند.
واکنش‌ها
قیام ۱۹ دی واکنش‌هایی را در پی داشت؛ حکومت پهلوی ۲۵ یا ۲۷ تن از معترضان را از قم تبعید کرد.
برخی از مراجع تقلید مانند سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی و سید محمدکاظم شریعتمداری در ۲۲ دی، قتل معترضان در واقعه ۱۹ دی و محتوای مقاله ایران و استعمار سرخ و سیاه را محکوم کردند. همچنین برخی از گروه‌های سیاسی کشته شدن معترضان در روز ۱۹ دی را محکوم کردند. سید احمد خوانساری از مراجع تقلید، در برابر انتشار مقاله و نیز واقعه ۱۹ دی واکنشی نشان نداد.
امام خمینی که در آن زمان، به نجف تبعید شده بود، در ۲ بهمن به مناسبت قیام ۱۹ دی پیامی صادر کرد. ایشان در این پیام واقعه ۱۹ دی را ادامه نهضت ۱۵ خرداد دانست و به حامیانش مژده پیروزی در برابر حکومت پهلوی داد.
پس از چهل روز از واقعه ۱۹ دی، در تبریز، مراسم چهلم شهیدانِ ۱۹ دی در ۲۹ بهمن برگزار شد. بین شرکت‌کنندگان و نیروهای حکومت پهلوی درگیری به وجود آمد و به خشونت کشیده شد. ده‌ها کشته و صدها زخمی پیامد این واقعه بود.
قیام ۱۹ دی پیامدهایی نیز به همراه داشت: وحدت نسبی میان عالمان شیعه در مخالفت با حکومت پهلوی، به حاشیه رفتن عالمان و روحانیانی که به مدارا با حکومت پهلوی معتقد بودند، تقویت جنبه اسلامی انقلاب رهبری امام خمینی در نهضت انقلاب اسلامی و گسترش نهضت از گروه‌هایی خاص به توده مردم.
تک‌نگاری
برخی از کتاب‌هایی که با موضوع قیام ۱۹ دی نوشته شده چنین‌اند:
- جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی نوشته ابراهیم طالبی دارابی: در فصل اول این کتاب به وضعیت سیاسی و اقتصادی حکومت پهلوی در دهه ۱۳۵۰ و عوامل، واکنش‌ها و پیامدهای قیام ۱۹ دی پرداخته شده است. در انتهای کتاب، متن مقاله احمد رشیدی مطلق و برخی اسناد مربوط به قیام ۱۹ دی آمده است. این کتاب توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۹ش چاپ شده است.
- حماسه ۱۹ دی قم ۱۳۵۶ نوشته علی شیرخانی: این کتاب شامل خاطرات هفده تن از ناظران قیام ۱۹ دی از میان عالمان، طلاب و بازاریان است و توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۷ش به چاپ رسیده است.
- آذرخش انقلاب، ویژه‌نامه قیام ۱۹ دی نوشته جواد ملایی‌پور: در این کتاب به علل و انگیزه‌های قیام و چگونگی، واکنش‌ها و پیامدهای آن پرداخته شده و توسط مرکز پژوهش‌های صدا و سیما، در سال ۱۳۸۳ش منتشر شده است.
پانویس
- ↑ نیکبخت، «»، پرتال جامع علوم انسانی.
- ↑ خامنه‌ای، دیار بصیرت جهاد و اجتهاد، ۱۳۹۴ش، ص۲۹.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۴.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۷۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۱۷.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب: بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۹.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۸۰.
- ↑ «»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به «»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای؛ «»، دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ اباذری، وادی عشق، ۱۳۹۰ش، ص۳۶۹.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۸.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۹.
- ↑ نعیمی، «ارزیابی مقاله ایران استعمار سرخ و سیاه به عنوان عامل شتابزا در انقلاب اسلامی ایران»، ص۴۸.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۷.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۴۴.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۵.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش.
- ↑ شیرخانی، «یادی از آیت الله شهید سید مصطفی خمینی»، ص۱۹۹.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۶۵.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۳.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۹ و ۴۰۰.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۸ و ۳۹۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۹ و ۴۰۰.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۷.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۰.
- ↑ «»، خبرگزاری فارس.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۸ و ۳۹۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۱.
- ↑ «»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «در تظاهرات خونین قم ۶ نفر کشته و ۹ نفر زخمی شدند»، روزنامه اطلاعات.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۱.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ص۳۱۵.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۳۹.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۸.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۲.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۸۶–۹۰.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش، ص۵۴–۵۶.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۶۸ش، ج۳، ص۳۱۴ و ۳۱۵.
- ↑ موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۴۰۳.
- ↑ منصوری، آشنایی با انقلاب اسلامی، ۱۳۹۰ش، ص۲۰.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۳.
- ↑ شیرخانی، «اسناد و خاطرات: جایگاه قیام ۱۹ دی در روند پیروزی انقلاب اسلامی»، ص۱۸۹.
- ↑ بهشتی‌سرشت، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، ص۱۵۹ و ۱۶۰.
- ↑ حسن‌زاده، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، ص۱۸۴.
- ↑ ملکوتیان، زمینه‌ها عوامل و بازتاب جهانی انقلاب اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۹.
- ↑ طالبی دارابی، جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- ↑ شیرخانی، حماسه ۱۹ دی قم، ۱۳۷۷ش.
- ↑ ملایی‌پور، آذرخش انقلاب، ۱۳۸۳ش.
- ↑ Sir Anthony Parsons
- ↑ افردای که موسوی تبریزی توانست گردآورد، به گفته خود وی چنین‌اند: یوسف صانعی، علی‌اکبر فیض مشکینی، حسین وحید خراسانی، جعفر سبحانی، ناصر مکارم شیرازی، محمد مؤمن، سید حسن طاهری خرم‌آبادی و محمد محمدی گیلانی.
- ↑ سید محمدرضا گلپایگانی، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید محمدکاظم شریعتمداری، (موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی، ۱۳۸۷ش، ص۳۹۶ و ۳۹۷.) میرزا هاشم آملی و سید محمدصادق روحانی
- ↑ سید محمدحسین طباطبائی، ناصر مکارم شیرازی مرتضی حائری حسین وحید خراسانی و حسین نوری همدانی
- ↑ برخی از این گروه‌ها چنین‌اند: اتحاد نیروهای جبهه ملی ایران (اتحاد نیروهای جبهه ملی ایران متشکل از حزب ایران، حزب ملت ایران و سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران بود و کریم سنجابی و شاپور بختیار از اعضای اصلی آن بودند.)، جنبش مسلمانان مبارز (حزب زحمتکشان ملت به رهبری حبیب‌الله پیمان، با تفکراتی مرکب از اسلام و سوسیالیسم)، حزب زحمتکشان ملت ایران (حزب زحمتکشان ملت ایران، به رهبری مظفر بقایی کرمانی، از حامیان حکومت مشروطه سلطنتی و از مخالفان حزب توده بود.)، و شعبه خارج از کشور نهضت آزادی ایران.
منابع
- اباذری، عبدالرحیم، در وادی عشق: خاطرات حجةالاسلام و المسلمین سید تقی موسوی درچه‌ای، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۶۸ش.
- بهشتی‌سرشت، محسن، و رسول صابر دمیرچی، «جرقه انقلاب بررسی تحلیلی مقاله احمد رشیدی مطلق»، در مجله مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۱۴، پاییز ۱۳۸۷ش.
- «»، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۱۸ دی ۱۳۸۲ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- «»، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، تاریخ درج مطب: ۱۸ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- «»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- «»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
- حسن‌زاده، اسماعیل، «تحلیلی بر واقعه ۱۹ دی ۱۳۵۶ قم»، در پژوهشنامه متین، شماره ۱، زمستان ۱۳۷۷ش.
- خامنه‌ای، سید علی، دیار بصیرت جهاد و اجتهاد، تهران، مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- «در تظاهرات خونین قم ۶ نفر کشته و ۹ نفر زخمی شدند»، روزنامه اطلاعات، شماره ۱۵۵۰۹، ۲۰ دی ۲۵۳۶ شاهنشاهی (۱۳۵۶ش).
- «»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ دی ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- شیرخانی، «اسناد و خاطرات: جایگاه قیام ۱۹ دی در روند پیروزی انقلاب اسلامی»، در پژوهشنامه انقلاب اسلامی (دانشگاه تهران)، پیش‌شماره ۳، پاییز ۱۳۷۸ش.
- شیرخانی، بنیامین، «یادی از آیت‌الله شهید سید مصطفی خمینی»، در حضور، شماره۷۰، پاییز ۱۳۸۸ش.
- شیرخانی، علی، حماسه ۱۹ دی قم، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- طالبی دارابی، ابراهیم، جایگاه قیام ۱۹ دی ۱۳۵۶ در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، نشر گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- عفتی، قدرت‌الله، «مثلث شتاب انقلاب قم، تبریز و یزد»، در مطالعات انقلاب اسلامی، شماره ۳، زمستان ۱۳۸۴ش.
- «»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۸ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
- ملایی‌پور، جواد، آذرخش انقلاب، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۳ش.
- ملکوتیان، مصطفی، زمینه‌ها عوامل و بازتاب جهانی انقلاب اسلامی رهیافت فرهنگی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۰ش.
- «»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید مطلب: ۳۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- منصوری، جواد، آشنایی با انقلاب اسلامی ایران، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۰ش.
- موسوی تبریزی، حسین، ، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۷ش.
- نعیمی، عباس و دیگران، «ارزیابی مقاله ایران استعمار سرخ و سیاه به عنوان عامل شتابزا در انقلاب اسلامی ایران»، در فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست، شماره ۶، پاییز ۱۳۹۲ش.
- نیکبخت، «»، پرتال جامع علوم انسانی، در یاد ایام، شماره ۵۲، دی ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
پیوند به بیرون